Zikr
Herkomst: Egypte
Workshop en Dans: Sabri Saad el Hamus vertelt en danst de Zikr met amateurs
Zikr betekent ‘zich herinneren’, ‘het noemen’ van de namen van Allah. Het is onderdeel van een ritueel van soefi’s, de sema, dat overal in de islamitische wereld uitgevoerd wordt, van Turkije tot Tunesië en van Pakistan tot Marokko. Sommige soefi’s draaien individueel als sterren om de zon zoals de wervelende derwisjen, anderen staan in een rij en houden elkaars hand vast. In een steeds sneller wordend tempo zwaaien ze hun bovenlichaam heen en weer, terwijl ze in een ritmische cadans kleine stappen zetten. Weer anderen staan op de plaats en schudden of trillen.
Zikr is een intiem ritueel, hoeveel mensen er ook deelnemen, waarbij elke deelnemer zijn eigen ervaring heeft. Het wordt ook wel een tranceritueel genoemd, maar in trance gaan is geen verplichting. Het doen van een Zikr maakt mensen los uit hun dagelijks leven. Door het lichaam uit te putten wordt de geest bevrijd. Andere trancerituelen, zoals de gnaoua in Marokko, worden uitgevoerd om de deelnemers te bevrijden van kwade geesten en ziektes.
De Zikr in Egypte is van het hele volk. Een Zikr wordt uitgevoerd bij de moulids, heiligenfeesten, maar ook bij andere gelegenheden. Een Zikr kun je ook organiseren om iets te vieren. Als een wens van je in vervulling is gegaan, bijvoorbeeld als je net de baan van je dromen hebt gekregen, dan kun je een Zikr geven voor je buren, je vrienden en iedereen die voorbij komt. Als je op straat tegen een Zikr aanloopt, kun je je schoenen uitdoen en mee gaan doen. Meestal is er livemuziek van muzikanten en zangers. Vrouwen doen mee in de Zikr, meestal in een aparte ruimte of ver achter de mannen. Het zou voor de mannen onbehoorlijk zijn om hun bewegende billen te zien. Vrouwen hebben apart een eigen tranceritueel, zar genaamd.
Sabri Saad el Hamus, acteur en sinds begin 2008 artistiek leider van theatergroep DNA, kent deze rituelen al uit zijn jeugd in Egypte. Tot nu toe is El Hamus de enige die mensen in Nederland met Zikr in aanraking brengt. Hij maakte er zelfs een nieuw Nederlands werkwoord van: Zikren. In 1999 leidde hij voor het eerst openbare Zikr-bijeenkomsten, in een tent op het Domplein tijdens Festival aan de Werf in Utrecht. Sindsdien Zikrt hij in theaters, maar als het even kan in een speciale ruimte met veelkleurige Egyptische doeken. Hij vindt namelijk, dat je de ceremonie een beetje moet ‘beschermen’. In de tent is een aangename sfeer te creëren, terwijl het toch niet té besloten is waardoor het op een bijeenkomst van een sekte zou kunnen lijken. Een Zikr zoals Sabri die begeleidt is voor iedereen en bedoeld om mee te doen. Het is geen voorstelling of demonstratie waar publiek naar gaat kijken en luisteren.
Een Zikr doe je op blote voeten of sokken en in comfortabel zittende kleding. De deelnemers staan in twee rijen tegenover elkaar. Het doen van de Zikr in een groep zorgt ervoor dat iedereen het volhoudt en dat de opgeroepen energie wordt samengebald. De beweging is simpel en wordt de hele bijeenkomst door herhaald. De linkerarm zwaait naar rechts, het torso en het hoofd draaien mee, op het hoogste punt is er even een stop en dan zwaait de arm weer terug. In het midden veer je even door je knieën, om vervolgens je rechterarm naar links hetzelfde te laten doen. Bij dit alles kom je niet van je plaats. Je kunt je ogen sluiten. Op de cadans van de muziek beweeg je zo minstens een uur door, tot de muziek opzwepender wordt en de bewegingen sneller. Je kunt zelfs gaan springen. Als de muziek afgelopen is dooft het licht, en kan iedereen, eventueel liggend op de grond, weer tot zichzelf komen.
Een van de bekendste soefizangers uit Egypte is Sheikh Ahmed al-Tuni. Deze meer dan 70 jaar oude zanger is bijzonder populair op moulids en werd in de rest van de wereld bekend door zijn optreden in de film Vengo. Zijn muziekensemble speelt meestal op fluit, luit, viool en verschillende percussie-instrumenten. Hij trad al verschillende malen in Nederland op.